Z niepełnosprawnymi w przyszłość
Początkowo istniała jako mały zakład rzemieślniczy, który z biegiem czasu przekształcił się w ponad stuosobowe przedsiębiorstwo produkcyjne. Od wielu lat firma jest zakładem pracy chronionej i znaczną część załogi stanowią osoby niepełnosprawne, które pracują nie tylko przy produkcji.
- Główną działalnością naszej firmy jest produkcja etykiet samoprzylepnych czystych jak i z nadrukiem – mówi Zbigniew Jędryczek, prezes Jumpe - Jędryczek. - Nasz park maszynowy pozwala na stworzenie dowolnej etykiety z pełnokolorowym nadrukiem. Poza papierem samoprzylepnym wykonujemy rolki kasowe (również z nadrukiem) oraz etykiety do metkownic, taśmy termotransferowe do drukarek kodów kreskowych itp. Wszystkie nasze wyroby produkowane są z surowca znanych Światowych Firm takich jak: Avery Dennison, Raflatc, Mitsui, Kanzan. Przy produkcji naszych wyrobów zatrudnione są osoby niepełnosprawne, które znakomicie wywiązują się z powierzonych im obowiązków. Wkrótce zostanie otwarty nowy zakład, wybudowany w strzelińskiej podstrefie Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej Invest-Park. Tam zatrudnionych będzie około 30 nowych osób niepełnosprawnych – dodaje Zbigniew Jędryczek.
Do pracodawców działających na chronionym rynku pracy zalicza się:
• zakłady aktywności zawodowej, o których mowa w art. 29 ustawy (nie są przedsiębiorcami, stwarzają szczególne warunki pracy i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zapewniają wysoki poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych o znacznym stopniu niepełnosprawności, otrzymują duże wsparcie ze środków publicznych) oraz
• zakłady pracy chronionej, o których mowa w art. 28 ustawy (działają na zasadach rynkowych, stwarzają szczególne warunki pracy i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zapewniają znaczący poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych, otrzymują wsparcie ze środków publicznych).
Czym są ZPCh?
Czy tak, jak twierdzą niektórzy, są one inkubatorem wszelkich nieprawidłowości, jakie dotykają polską gospodarkę, wymarzonymi rajami podatkowymi wytęsknionymi przez polskich przedsiębiorców, czy też może po prostu miejscem, gdzie blisko 15 proc. populacji naszego kraju - a tyle żyje w Polsce osób niepełnosprawnych - ma jedyną możliwość zdobycia pracy?
Okres transformacji ustrojowej, jaki nastąpił po roku 1989, spowodował gwałtowne pogorszenie się sytuacji wielu podmiotów gospodarczych, w tym spółdzielczości inwalidów. Wiele spółdzielni stanęło przed widmem upadłości, wiele zlikwidowano, w wielu zredukowano stan zatrudnienia. Obowiązujące wówczas przepisy nie przystawały do panującej rzeczywistości gospodarczej.
Uwzględniając specyficzną sytuację osób niepełnosprawnych, próbując tworzyć korzystną politykę zatrudnienia tych osób, mającą na celu nie tylko ich pracę, ale także rehabilitację zawodową i społeczną, w maju 1991 roku Sejm uchwalił ustawę o zatrudnieniu i rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Normowała ona m.in. obowiązki i szczególne uprawnienia zakładów pracy w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych, pośrednictwo pracy oraz świadczenia dla osób niepełnosprawnych pozostających bez pracy. Na podstawie ustawy w Ministerstwie Pracy, Płacy i Polityki Socjalnej powstało stanowisko sekretarza stanu - pełnomocnika do spraw osób niepełnosprawnych. Utworzono również Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Po przeszło sześciu latach obowiązywania, w czasie których ujawniono szereg braków i niedociągnięć zawartych w przepisach ustawowych, jak i w działaniu organów, które zostały utworzone na ich podstawie - 27 sierpnia 1997 roku uchwalono nową ustawę o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 1997 r. nr 123, poz. 776 z późn. zm. - w dalszej części: ustawa).
Ustawa określiła nowe zasady orzekania o niepełnosprawności. Do historii przeszła już I, II, III grupa inwalidztwa. W to miejsce ustawodawca wprowadził trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany, lekki (art. 3 ustawy). Ustawodawca określił zasady rehabilitacji osób niepełnosprawnych. W myśl art. 8 rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz pośrednictwa pracy. W kolejnych rozdziałach ustawy zostały określone uprawnienia osób niepełnosprawnych, obowiązki i uprawnienia pracodawców zatrudniających takie osoby, określony został status zakładu pracy chronionej oraz zakładu aktywności zawodowej oraz określono zadania i organizację służb działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Odpowiedzialnym za koordynację zadań wynikających z ustawy jest sekretarz stanu, pełnomocnik do spraw osób niepełnosprawnych w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej (art. 34 ustawy).
W celu finansowania zadań wynikających z ustawy, PFRON stał się państwowym funduszem celowym posiadającym osobowość prawną (art. 45 ustawy).
Na podstawie poprzedniej i obecnej ustawy pojawiły się w gospodarce naszego kraju zakłady pracy chronionej. Obraz rozwoju ZPCh oraz liczbę osób niepełnosprawnych w nich zatrudnionych przedstawiam w tabeli. (dane za lata 1992-1997 ze źródeł PFRON, dane za rok 1998 - szacunkowe).
W okresie ostatnich dwóch lat doszło prawie do podwojenia liczby podmiotów gospodarczych legitymujących się statusem ZPCh oraz o ponad 50 proc. wzrosło zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Na początku 1998 roku dynamika wzrostu tworzenia zakładów zmalała. Było to ściśle związane z próbą nowelizacji ustawy zmierzającą do zwiększenia zatrudnienia w ZPCh z obowiązujących 20 do 40 etatów. Zakłady ubiegające się o taki status w pierwszej połowie ubiegłego roku musiały już posiadać 40 etatów. Zakłady, które otrzymały ten status wcześniej, do połowy roku miały bądź powiększyć liczbę zatrudnionych, bądź, jeżeli takiej liczby etatów nie miały, traciły status ZPCh. Wskutek działań m.in. Polskiej Organizacji Pracodawców Osób Niepełnosprawnych (POPON) i grup przedsiębiorców z ZPCh, nowelizacja ustawy nie została przyjęta i wciąż obowiązuje limit 20 etatów.
Organizacja zakładu pracy chronionej
Na podstawie art. 28 ustawy pracodawca zatrudniający nie mniej niż 20 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy (zmiana obowiązującej liczby zatrudnionych z 40 do 20 - zob. ustawa z dnia 18 czerwca 1998 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej (...) opublikowana w Dz.U. nr 99, poz. 628) może starać się o uzyskanie statusu zakładu pracy chronionej, jeżeli:
Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi:
- co najmniej 40 proc., a w tym co najmniej 10 proc. ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, albo
- co najmniej 30 proc. niewidomych lub psychicznie chorych, albo upośledzonych umysłowo zaliczonych do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności,
- obiekty i pomieszczenia użytkowane przez zakład pracy:
- odpowiadają przepisom i zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy,
- uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higieniczno-sanitarnych i ciągów komunikacyjnych oraz spełniają wymagania dostępności do nich,
a także
.- jest zapewniona doraźna i specjalistyczna opieka lekarska, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne.
Spełnienie powyższych warunków upoważnia pracodawcę do wystąpienia z wnioskiem o przyznanie statusu do pełnomocnika do spraw osób niepełnosprawnych (art. 28 pkt 4 ustawy w zw. z art. 30).
Wymagane warunki można, więc podzielić na trzy grupy:
- pierwsza związana jest ściśle z liczbą etatów (nie pracowników, bowiem zatrudniać można osoby na 1/2 czy 1/4 etatu) oraz przypisaną im liczbą minimalną etatów objętych przez osoby niepełnosprawne;
- druga grupa warunków, których spełnienie niezbędne jest do uzyskania statusu ZPCh, związana jest z przystosowaniem wszystkich obiektów zakładu pracy do potrzeb niepełnosprawnych. Najważniejsze działania to stworzenie podjazdów dla wózków inwalidzkich, właściwej szerokości ciągów komunikacyjnych, właściwej szerokości - nie mniejszej niż 90 centymetrów - szerokości drzwi, w tym również drzwi do pomieszczeń sanitarnych, odpowiednie zainstalowanie w tych pomieszczeniach uchwytów i innych udogodnień dla osób poruszających się na wózkach. Odbioru właściwie dostosowanych pomieszczeń dokonuje Państwowa Inspekcja Pracy (zob. art. 28 ust. 2 ustawy). Nie dotyczy to jednak przystosowania stanowisk pracy oraz innych pomieszczeń, o których mowa w art. 28 ust. 1 pkt 2 lit. b w stosunku do osób zatrudnionych w dozorze i ochronie mienia.
Oczywiście odbiór pomieszczeń dokonywany przez inspektora PIP nie dotyczy wyłącznie przygotowania obiektu pod kątem osób niepełnosprawnych. Pracodawca musi liczyć się z przeglądem wszystkich pomieszczeń zakładu i ich kontrolą w zakresie norm prawa pracy oraz kontrolą dokumentacji związanej z umowami o pracę, zakładowymi regulaminami pracy, prawidłowością wykorzystania urlopów pracowniczych i nadgodzin w czasie pracy. Pracodawcy, którzy do tej pory nie zetknęli się z kontrolą PIP, mogą być zaskoczeni wymaganiami norm pracy, np. określonej wysokości pomieszczeń, prawidłowego ich doświetlenia (stosunek powierzchni pomieszczenia do powierzchni okien) itp. Warto więc przed wystąpieniem z wnioskiem szczegółowo zapoznać się z obowiązującymi w tym zakresie normami;
- trzecia grupa warunków, które należy spełnić, aby uzyskać status zakładu pracy chronionej, związana jest z opieką lekarską i rehabilitacyjną pracowników niepełnosprawnych.
Zakład pracy chronionej, w myśl obowiązującej ustawy, jest jednym z trzech filarów, na którym opiera się funkcjonowanie pomocy dla osób niepełnosprawnych. W związku z tym zakład ten musi stworzyć warunki, w których osoby niepełnosprawne wykonywać będą nie tylko obowiązki wynikające z normalnych stosunków pracy, ale także zapewnić tym osobom właściwą opiekę lekarską i rehabilitacyjną. W tym celu na terenie zakładu musi znajdować się wydzielony gabinet lekarski lub ambulatoryjny, wyposażony w podstawowe środki niezbędne do udzielenia pierwszej pomocy. Pracodawca zobowiązany jest zatrudnić w oparciu o umowę o pracę przynajmniej jedną osobę średniego personelu medycznego w pełnym wymiarze godzin. Taką osobą może być na przykład wykwalifikowana pielęgniarka.
Można też zatrudnić na przykład dwie pielęgniarki na pół etatu. Warto w tym miejscu wspomnieć, że zgodnie z nowelizacją ustawy, która zaczęła obowiązywać od dnia 1 stycznia 1999 r., w art. 28 ust. 1 pkt 3 słowo podstawowa zastąpiono słowem doraźna opieka lekarska. Wskazuje to na zawężenie obowiązków pracodawcy w stosunku do zapewnianej osobom niepełnosprawnym opieki medycznej.
Specjalistyczną opiekę zakład może wykonywać we własnym zakresie, budując i wyposażając specjalistyczne zaplecze lekarskie i rehabilitacyjne. Środki na ten cel zakład, który posiada status ZPCh, uzyskać może z tworzonego przez siebie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (ZFRON). W przypadku mniejszych podmiotów gospodarczych lub takich, które wystąpiły dopiero z wnioskiem o uzyskanie statusu ZPCh, wystarcza podpisanie stosownej umowy z przychodnią specjalistyczną, która zatrudnia lekarzy specjalistów właściwych dla schorzeń zatrudnionych w ZPCh osób niepełnosprawnych.
W wypadku zapewnienia takiej opieki poza zakładem pracy, pracodawca ma obowiązek zagwarantowania każdemu zatrudnionemu niepełnosprawnemu pełnego dostępu do usług medycznych, w tym również dowóz niepełnosprawnych.
W zależności od potrzeb zatrudnionych osób niepełnosprawnych pracodawca jest również zobowiązany do zatrudnienia na podstawie umowy o pracę wykwalifikowanego rehabilitanta lub terapeuty.
Po spełnieniu wszystkich przesłanek określonych w art. 28 ust. 1 pracodawca może wystąpić z wnioskiem do pełnomocnika do spraw osób niepełnosprawnych o przyznanie statusu pracodawcy prowadzącego zakład pracy chronionej.
W tym miejscu rodzi się pytanie praktyczne, w jakim okresie, po spełnieniu przesłanek z art. 28 ust. 1, pracodawca może wystąpić ze stosownym wnioskiem? Wydaje się, iż minimalny okres, jaki winien minąć od spełnienia warunków, to jeden miesiąc. Jest to okres, po upływie, którego można stwierdzić, że zostały spełnione przesłanki dotyczące wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Weryfikacji podlegają, więc wszystkie zawarte przez pracodawcę umowy o pracę tak z osobami pełno-, jak i niepełnosprawnymi.
Można zaznaczyć, że również ustawodawca przewidział możliwość zatrudnienia osób niepełnosprawnych nie tylko na podstawie umów o pracę, ale także umów o pracę nakładczą (art. 28 ust. 3 ustawy). Podstawą funkcjonowania umów o pracę nakładczą jest art. 303 kodeksu pracy oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1995 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. nr 3, poz. 19 z późn. zm.).
Pracodawca może spełniać przesłanki z art. 28 ust. 1, finansując nowe miejsca pracy dla osób niepełnosprawnych ze środków własnych. Może również wystąpić do powiatowego urzędu pracy z ofertą zatrudnienia osób niepełnosprawnych poszukujących pracy i nie pozostających w zatrudnieniu i, w przypadku skierowania ich i zatrudnienia, uzyskać możliwość przekształcenia zakładu przy wykorzystaniu środków PFRON. W takim wypadku pracodawca zatrudniający osoby niepełnosprawne zobowiązany jest do zatrudnienia osób niepełnosprawnych na stworzonym za środki PFRON stanowisku pracy przez okres 54 miesięcy. Zatrudnienie dotyczyć ma stanowiska, a więc możliwe jest rozwiązanie umowy o pracę z osobą niepełnosprawną i przyjęcie na to samo stanowisko innej osoby niepełnosprawnej. Zatrudnienie takich osób dla pracodawcy wiąże się ze zwrotem kosztów:
1) do wysokości trzydziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za każde stanowisko, poniesionych w związku z:
- organizacją nowych stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych zdolnych do pracy lub
- przystosowaniem istniejących stanowisk pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych,
2) ponad wysokość trzydziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia, jednak nie więcej niż pięćdziesięciokrotne wynagrodzenie za każde stanowisko pracy w przypadku zatrudnienia osób, które zaliczono do znacznego stopnia niepełnosprawności,
3) wynagrodzenia wypłacanego osobom niepełnosprawnym za okres 18 miesięcy,
4) składki za ubezpieczenie społeczne od wynagrodzenia określonego w pkt. 3.
Pracodawcy, którzy planują przekształcić swój zakład i uzyskać status ZPCh, mogą więc skorzystać z korzyści, jakie daje ustawa znacznie wcześniej. Wymaga to jednak podjęcia stosownych i przemyślanych działań jeszcze w fazie projektowania decyzji.
Na podstawie art. 30 ust. 1 ustawy decyzję w sprawie przyznania statusu zakładu pracy chronionej wydaje pełnomocnik do spraw osób niepełnosprawnych. Decyzję tę wydaje się na okres 3 lat. Decyzja ta jest oczywiście decyzją administracyjną w rozumieniu art. 104 par. 1 kodeksu postępowania administracyjnego, od której w myśl art. 127 par. 1 k.p.a. służy odwołanie. Decyzja pełnomocnika wydana jest na czas oznaczony. Po okresie 3 lat pracodawca jest zobowiązany ponownie skierować wniosek. Również w drodze decyzji pełnomocnik może zwolnić pracodawcę na czas określony, nie dłuższy jednak niż sześć miesięcy od obowiązku spełnienia warunku dotyczącego wskaźnika zatrudnienia co najmniej 40 proc. osób niepełnosprawnych, oraz by co najmniej 10 proc. ogółu zatrudnionych stanowiły osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, jeżeli:
- prowadzący zakład pracy chronionej zatrudnia co najmniej 60 proc. osób niepełnosprawnych oraz
- właściwy powiatowy urząd pracy nie może skierować wymaganej liczby osób niepełnosprawnych, zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, posiadających odpowiednie kwalifikacje zawodowe lub nadających się do przekwalifikowania.
Sytuacje takie mogą mieć sporadycznie miejsce w mniejszych ośrodkach, gdzie w danym momencie może wystąpić brak osób niepełnosprawnych spełniających kryteria zatrudnienia.
Przyznany decyzją status zakładu pracy chronionej może zostać utracony na mocy decyzji pełnomocnika w wypadku, gdy zakład nie spełnia warunków i obowiązków, o których mowa w art. 28 (obniżenie wskaźnika zatrudnienia, niespełnienie warunków dotyczących obiektów w zakładzie pracy, brak opieki lekarskiej, poradnictwa i usług rehabilitacyjnych) i w art. 33 ust. 1 i 2 (brak zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych, nie prowadzenie ewidencji dochodów i wydatków tego funduszu, nie prowadzenie rachunku bankowego dla wyodrębnionych środków z zakładowego funduszu osób niepełnosprawnych w wysokości 10 proc. z przeznaczeniem na pomoc indywidualną dla niepełnosprawnych pracowników).
Pełnomocnik podejmuje takie działania między innymi wskutek informacji powziętych od samego pracodawcy, który zgodnie z art. 30 ust. 4 jest zobowiązany:
- poinformować pełnomocnika o każdej zmianie dotyczącej spełnienia warunków i realizacji obowiązków, o których mowa w art. 28 i 33 ust. 1 i 3, w terminie 14 dni od daty tej zmiany,
- przedstawiać pełnomocnikowi półroczne informacje, dotyczące spełniania tych warunków.
Powyższe informacje pracodawcy zobowiązani są przedstawiać zgodnie z zarządzeniem ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 27 marca 1998 r. w sprawie wzorów informacji przedstawianych przez prowadzącego zakład pracy chronionej lub zakład aktywności zawodowej (M.P. nr 10, poz. 186). Warto dodać, że od 1 stycznia 2000 roku wyżej określone uprawnienia pełnomocnika ma przejąć wojewoda.
Z momentem otrzymania uprawnień wynikających ze statusu zakładu pracy chronionej lub z chwilą utraty tych uprawnień związane są określone problemy interpretacyjne.
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego przyjętym w wyroku z 8 stycznia 1998 r. (sygn. akt III RN 103-107/97): dopóki formalnie obowiązuje decyzja Pełnomocnika do Spraw Osób Niepełnosprawnych stwierdzająca spełnienie przez zakład pracy warunków do nadania mu statusu zakładu pracy chronionej, organa podatkowe muszą ją respektować. Oznacza to, że w tym czasie zakład korzysta ze zwolnienia z podatków oraz innych danin i przedstawiciele fiskusa nie mogą obciążać go obowiązkiem ich płacenia.
Rodzą się, więc pytania praktyczne; jeżeli zakład pracy uzyskał status na podstawie decyzji wydanej na przykład 20 danego miesiąca, a decyzję dopiero otrzymał faktycznie dopiero 18 następnego miesiąca, to, w jaki sposób ma rozliczyć poprzedni miesiąc? Czy proporcjonalnie, jeżeli chodzi o dochody obciążone podatkiem dochodowym, czy dokonać stosownych korekt za miesiąc poprzedni w miesiącu, gdy zakład faktycznie otrzymał decyzję? Są to szczegółowe problemy, ale odpowiedź na nie jest istotnym elementem funkcjonowania nowego zakładu pracy chronionej, szczególnie w początkowej fazie jego funkcjonowania.
Dofinansowywanie zakładów pracy chronionej ze środków PFRON
Podstawowe uprawnienia zakładów pracy chronionej wynikają z przepisów ustawy, a w szczególności art. 31 i 32.
Uprawnienia te można podzielić na:
- uprawnienia zmieniające obowiązki prowadzących ZPCh (lub ewentualnie zakłady aktywności zawodowej) - w świetle szeroko rozumianego prawa podatkowego (art. 31 ustawy),
- uprawnienia umożliwiające uzyskanie dodatkowych środków finansowych służących realizacji działalności zakładu (art. 32 ustawy).
Zgodnie z art. 32 ustawy prowadzący ZPCh może uzyskać dla tego zakładu ze środków PFRON, w szczególności:
- dofinansowanie w wysokości do 50 proc. oprocentowania zaciągniętych kredytów bankowych,
- pożyczkę na cele inwestycyjne, modernizację lub na restrukturyzację zakładu - z możliwością jej umorzenia, w wysokości do 50 proc.,
- dofinansowanie lub refundację wynagrodzeń osób niepełnosprawnych, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub epilepsję, w wysokości 75 proc. najniższego wynagrodzenia,
- zwrot kosztów za szkolenie zatrudnionych osób niepełnosprawnych w związku z koniecznością zmiany profilu produkcji,
- dofinansowanie, w celu ochrony istniejących w zakładzie miejsc pracy,
- subwencje w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych.
Zwrot w szczególności poprzedzający katalog uprawnień wskazuje, że zamierzeniem ustawodawcy nie było tworzenie zamkniętej listy uprawnień, ale jedynie wskazanie głównych kierunków wykorzystania środków PFRON przez ZPCh.
Szczegółowe sposoby korzystania z tych środków określają uchwały Zarządu lub Rady Nadzorczej Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
W uchwale nr 53/98 z 6 lutego 1998 r. w sprawie dofinansowania do oprocentowania kredytów bankowych zaciągniętych przez zakłady pracy chronionej Zarząd Funduszu stwierdza w par. 1, iż może przyznać dofinansowanie w wysokości 40 proc. oprocentowania kredytów inwestycyjnych i 30 proc. oprocentowania kredytów obrotowych zaciągniętych przez zakłady pracy chronionej.
Jednakże w paragrafie 2 Zarząd ogranicza dostęp do tej formy dofinansowania przez zakłady pracy chronionej, które w zakresie swojej działalności mają między innymi działalność leasingową, lombardową, obsługę sprzedaży ratalnej, faktoring, obrót wierzytelnościami.
Stanowisko to wydaje się słuszne, jak wskazuje praktyka, nie zmienia to w niczym dynamiki wzrostu zakładów pracy chronionej działających właśnie w tych dziedzinach. W wypadku wniosku o dofinansowanie kredytu bankowego do kwoty 1 500 000 zł decyzję podejmują pełnomocnicy ustanowieni przez prezesa Zarządu PFRON; jeżeli kredyt przekroczył tę kwotę, decyzję podejmuje Zarząd PFRON. Jednakże w wypadku kredytu przekraczającego 10 000 000 zł decyzję podejmuje Zarząd PFRON w uzgodnieniu z Radą Nadzorczą PFRON.
W uchwale nr 476/98 Zarządu PFRON z 11 września 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad realizacji i finansowania ochrony istniejących miejsc pracy osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej poprzez wspieranie promocji produktów tych zakładów Zarząd stwierdza w paragrafie 2, że dofinansowanie może otrzymać ZPCh, który:
- średnie miesięczne wynagrodzenie wypłacił w wysokości nie przekraczającej przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw,
- promuje własne produkty na krajowych lub zagranicznych targach i wystawach,
- oferuje na tych imprezach swoje produkty na stoiskach pod własną firmą,
- nie ma zaległych wymagalnych zobowiązań wobec PFRON.
.Przyznane środki mogą służyć pokryciu części kosztów związanych z:
.- wynajęciem i urządzeniem powierzchni wystawowej,
- uczestnictwem w konkursach organizowanych na targach,
.- wpisem do katalogów targowych.
Kwota dofinansowania może w skali roku wynieść do 50 proc. poniesionych kosztów. Nie może jednak przekroczyć iloczynu liczby zatrudnionych w danym ZPCh osób niepełnosprawnych oraz przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw.
Dofinansowanie jest dokonywane w formie zwrotu części poniesionych kosztów.
W uchwale nr 9/99 Rady Nadzorczej PFRON z 9 marca 1999 r. w sprawie kryteriów przyznawania prowadzącym zakłady pracy chronionej subwencji ze środków finansowych Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w związku z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych przewidziano następujące przeznaczenie tych środków na:
1) dofinansowanie wynagrodzeń dla osób niepełnosprawnych ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności z tytułu utraty wzroku,
2) częściową refundację strat poniesionych przez zakłady pracy chronionej w związku ze zniszczeniami, które powstały na skutek klęsk żywiołowych i nagłych zdarzeń losowych,
3) dofinansowanie sprzedaży produkcji sprzętu rehabilitacyjnego lub ortopedycznego,
4) dofinansowanie produkcji sezonowej,
5) zrekompensowanie niższej wydajności pracy związanej z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych,
6) refundację nakładów związanych bezpośrednio z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych poniesionych na zakup bądź wytworzenie towarów zaliczonych do środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych podlegających amortyzacji.
Wysokość subwencji, o których mowa w punkcie 1, określona została jako iloczyn liczby etatów zatrudnionych osób ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności z tytułu utraty wzroku i 75 proc. najniższego wynagrodzenia. O subwencję, o której mowa w punkcie 2, mogą się ubiegać zakłady, których składniki majątkowe służące rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych uległy zniszczeniu lub utracie pod warunkiem ubezpieczenia ich w pełnym zakresie. Kwota subwencji nie może przekroczyć różnicy między faktycznie poniesioną szkodą a kwotą uzyskanego odszkodowania od firmy ubezpieczającej. O subwencję, o której mowa w punkcie 3, mogą ubiegać się wyłącznie zakłady, które są producentami sprzętu rehabilitacyjnego lub ortopedycznego. Jej wysokość nie może przekroczyć 10 proc. wartości sprzedaży wyprodukowanego w zakładzie sprzętu rehabilitacyjnego lub ortopedycznego.
O subwencję, o której mowa w punkcie 4, mogą ubiegać się zakłady, które wykażą okresowe, zależne od pór roku, wahania wielkości sprzedaży w okresie 12 miesięcy. Wysokość subwencji na dofinansowanie takiej produkcji określa się jako iloczyn osób niepełnosprawnych zatrudnionych przy produkcji sezonowej przez okres co najmniej 6 miesięcy oraz trzykrotnego najniższego wynagrodzenia.
Subwencje, o których mowa w punkcie 5 i 6, mogą być przyznane zakładowi dokonującemu wpłat nadwyżki podatku od towaru i usług na rachunek PFRON. Subwencje te są przeznaczone dla zakładów zatrudniających:
- w 1999 r. - co najmniej 16 osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na pełne etaty,
.- w 2000 r. - co najmniej 25 osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na pełne etaty,
. -w 2001 r. - co najmniej 30 osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na pełne etaty.
Jednorazowa kwota subwencji nie może przekroczyć 60 proc. kwoty nadwyżki wpłacanej każdorazowo na rachunek PFRON, zaś łączna kwota subwencji w skali roku nie może przekroczyć 25 000 zł na jedną zatrudnioną osobę niepełnosprawną.
Wysokość subwencji na cele określone w punkcie 6 może być przyznana do wysokości 75 proc. poniesionych wydatków. Środki trwałe, wartości niematerialne i prawne oraz inwestycje, na które zakład otrzymał subwencję, nie mogą być zbyte w okresie 24 miesięcy od daty otrzymania subwencji, pod rygorem zwrotu tej subwencji.
Wszystkie subwencje, o których była mowa wyżej, mogą otrzymać zakłady, które nie posiadają wymagalnych zobowiązań w stosunku do PFRON. Wymagalnymi zobowiązaniami w myśl uchwały są takie zobowiązania, których termin spłaty upłynął, oraz takie, których termin upłynął a wniosek zakładu o ich umorzenie lub zmianę terminu płatności nie został rozpatrzony negatywnie w terminie 60 dni od daty jego złożenia.
W wypadku wykorzystania otrzymanych subwencji w sposób niezgodny z przepisami i umową zakład będzie zobowiązany do jej zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za okres od dnia jej otrzymania do dnia zwrotu.
W związku z tym PFRON uprawniony jest do przeprowadzania kontroli prawidłowości wykorzystania subwencji przez zakład.
Przedstawione możliwości pozyskiwania dodatkowych środków finansowych przeznaczanych w znacznym stopniu na rozwój ekonomiczny zakładu oparte są w znacznej mierze o uznaniowość decyzji organów administracji dysponujących tymi środkami. Zakład starający się o subwencję lub dofinansowanie musi liczyć się z możliwością odrzucenia wniosku, na przykład z powodu braku środków pozostających do dyspozycji organów.
Uprawnienia podatkowe zakładów pracy chronionej
Na zupełnie innych podstawach opierają się uprawnienia ZPCh w zakresie szeroko rozumianego prawa podatkowego. Uprawnienia wynikające z art. 31 ustawy są przy tym, jak się wydaje, najbardziej istotnym elementem powodującym zainteresowanie polskich przedsiębiorców tworzeniem zakładów pracy chronionej. Podmiot gospodarczy funkcjonujący już na rynku ma możliwość łatwego dokonania rachunku ekonomicznego i oszacowania opłacalności takiej transformacji. Tego typu przekształcenia są korzystne tak dla firm dynamicznie rozwijających się, które mogą znaczną część środków niezbędnych do sfinansowania inwestycji pozyskać z PFRON, jak i dla firm osiągających wysokie dochody i chcących przeznaczać je na dalszy rozwój firmy.
W myśl art. 31 ust. 1 ustawy prowadzący zakład pracy chronionej zwolniony jest:
- z podatków,
- z wpłat do urzędu skarbowego należności z tytułu podatku od towarów i usług z uwzględnieniem zasad określonych w odrębnych przepisach,
- z nieopodatkowanych należności budżetowych.
W art. 31 ust. 2 ustawy enumeratywnie wymieniane są jednak te daniny, które prowadzący zakład pracy chronionej jest zobowiązany odprowadzać do Skarbu Państwa. Są to:
- podatek od gier,
- podatek akcyzowy,
- cła.
Stworzony więc system podatkowy w stosunku do ZPCh umożliwia dysponowanie znacznymi środkami finansowymi i wykorzystywanie ich również w celu rozwoju firmy.
Zwolnienia z płacenia zobowiązań podatkowych dotyczą:
- podatku dochodowego od osób fizycznych,
- podatku dochodowego od osób prawnych,
- podatku od spadków i darowizn,
- podatku rolnego,
- podatku leśnego,
- podatków lokalnych.
Zwolnienie z podatku dochodowego i opłaty skarbowej
Zwolnienie z obowiązku płacenia podatku dochodowego od osób fizycznych wynika z art. 21 ust. 1 pkt 35 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tj.. Dz.U. z 1993 r. nr 90, poz. 416 z późn. zm.), który stanowi, iż wolne od podatku są dochody z działalności gospodarczej osób zatrudniających osoby niepełnosprawne, w zakresie i na zasadach określonych w ustawie. Taki sam przepis znalazł się w art. 17 ust. 1 pkt 10 ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tj.. Dz.U. z 1993 r. nr 106, poz. 482 z późn. zm.). W pozostałych ustawach regulujących zobowiązania podatkowe ustawodawca w zwolnieniach podmiotowych nie posługuje się kategorią zakładów pracy chronionej ani nie odsyła do ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. W takim wypadku podstawą zwolnienia jest bezpośrednio art. 31 ust. 1 pkt 1 tej ustawy. W art. 31 ust. 1 pkt 3 zakłady zwalnia się również z płacenia nie opodatkowanych należności budżetowych. W ustępie 5 zawarta została delegacja dla ministra finansów do określenia w drodze rozporządzenia wykazu tychże należności.
W tym miejscu warto przypomnieć, iż istnieje szereg świadczeń, które co prawda nie zawierają z swojej nazwie słowa podatek, lecz zgodnie z obowiązującym prawem za takie należy je uznać. W myśl art. 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. nr 137, poz. 826 z późn. zm.) podatkiem jest publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa lub gminy wynikające z ustawy podatkowej.
W wypadku gdy organ państwowy lub samorządowy nie chce uznać prawa ZPCh do zaniechania poboru podatku lub opłaty, pozostaje jedynie droga odwołania się od takiej decyzji. Jest jednak powszechną praktyką, iż przy małych opłatach uprawnieni często rezygnują z przysługującego im prawa i płacą nienależne kwoty.
Inna sytuacja występuje w wypadkach opłat pobieranych na podstawie ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o opłacie skarbowej (Dz.U. nr 4, poz. 23 z późn. zm.). W art. 4 ust. 3 tej ustawy ustawodawca stwierdza, że jeżeli jedną ze stron czynności cywilnoprawnej jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej zwolniona od opłaty skarbowej, obowiązek uiszczenia opłaty ciąży solidarnie wyłącznie na pozostałych stronach tej czynności. Jest to o tyle istotne, że w myśl par. 62 pkt 7 rozporządzenia ministra finansów z dnia 9 grudnia 1994 r. w sprawie opłaty skarbowej (Dz.U. nr 136, poz. 705 z późn. zm.) zakłady pracy chronionej zostały zwolnione od opłat skarbowych w zakresie czynności cywilnoprawnych takich jak sprzedaż, zamiana itp. Szczegółowo czynności objęte zwolnieniami z opłat skarbowych wymienione zostały w paragrafach 58-60 wyżej powołanego rozporządzenia. Zgodnie z par. 62 ust. 2 rozporządzenia, jeżeli jedna ze stron czynności cywilnoprawnych jest zwolniona od opłaty skarbowej, stawkę opłaty skarbowej określonej w par. 58-60 obniża się o 50 proc. Warto pamiętać o tym przepisie w szczególności przy zakupach nieruchomości, gdy sprzedającym jest osoba fizyczna lub prawna, a kupującym zakład pracy chronionej. W takim wypadku sprzedający zobowiązany jest do uiszczenia 50 proc. opłaty skarbowej, tj. 2,5 proc. wartości transakcji.
Zajmując się zwolnieniami z tytułu podatku dochodowego warto zwrócić uwagę, że zwolnienia te dotyczą podmiotowo działalności przedsiębiorcy prowadzącego wyodrębnioną działalność gospodarczą, która to działalność posiada status zakładu pracy chronionej. Ta, więc osoba fizyczna będąca właścicielem podmiotu gospodarczego posiadającego status ZPCh i prowadząca działalność na podstawie wpisu do ewidencji jest zwolniona ze zobowiązań podatkowych jedynie w zakresie działalności tego przedsiębiorstwa. Wydaje się oczywiste, że wszelkie dochody osiągane np. w innej spółce cywilnej podlegają normalnemu reżimowi podatkowemu.
Problemy zaczynają się rodzić przy spółkach prawa handlowego. Jeżeli udziałowcem lub akcjonariuszem takiej spółki jest osoba fizyczna, to wszelkie dochody osiągnięte z tego tytułu podlegają zryczałtowanemu podatkowi dochodowemu w wysokości 20 proc. pobieranemu zgodnie z art. 30 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Pojawia się jednak pytanie, co dzieje się, jeżeli to nie osoba fizyczna a jej firma posiadająca status ZPCh jest udziałowcem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a udziały w tej spółce zostały zakupione ze środków firmy. Wydaje się, że ewentualna dywidenda wypłacana takiej firmie w myśl art. 31 ust. 1 pkt 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej... zwolniona jest od zryczałtowanego podatku dochodowego, a wysokość wypłaconej dywidendy zwiększa przychód firmy, w związku z czym zwiększają się obowiązkowe wpłaty do PFRON i na fundusz zakładowy. Mniej wątpliwości występuje, jeżeli status ZPCh posiada spółka prawa handlowego. W takim wypadku trzeba jednak pamiętać, że wypłaty dywidendy dla udziałowca - osoby fizycznej - obciążone są podatkiem zryczałtowanym, gdyż zwolnienie podmiotowe z art. 31 ust. 1 i 3 ustawy dotyczy tylko podmiotu gospodarczego (tej spółki) i dotyczy tylko podatków płaconych przez ten podmiot (tę spółkę). Zwolnienia takie nie dotyczą osób fizycznych i prawnych, które nie posiadają statusu ZPCh, w przeciwnym wypadku zachodzą okoliczności, o których była mowa poprzednio.
Kwoty uzyskiwane ze zwolnień podatkowych w myśl art. 31 ust. 3 pkt 1 ustawy przekazywane są na:
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, w wysokości 10 proc.,
- zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych, w wysokości 90 proc.
Omówienie zasad tworzenia i wykorzystania środków zakładowego funduszu znajdzie się w dalszej części tekstu.
Zasygnalizować można w tym miejscu zdanie NSA, iż wpłaty dokonywane na oba fundusze nie są zobowiązaniami podatkowymi i dlatego, w myśl umów międzynarodowych dotyczących zniesienia podwójnego opodatkowania, nie stanowią one podatku zapłaconego na terenie Polski. To konkretne rozstrzygnięcie wydane przez NSA dotyczyło umowy polsko-niemieckiej.
ZPCh w roli płatnika
Również w szczególnej roli znajduje się przedsiębiorca prowadzący zakład pracy chronionej jako pracodawca, a więc płatnik podatku dochodowego od osób fizycznych.
Na podstawie art. 38 ust. 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, płatnicy będący zakładami pracy chronionej przekazują kwoty pobranych zaliczek od przychodów z tytułów określonych w art. 12 - t.j. ze stosunku służbowego, stosunku pracy, pracy nakładczej oraz spółdzielczego stosunku pracy - oraz od zasiłków pieniężnych z ubezpieczenia społecznego, wypłacanych przez te zakłady na:
. w 10 proc. na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,
. w 90 proc. na zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych.
W ust. 3 tegoż artykułu ustawodawca określa sposób rocznego obliczenia podatku dochodowego pracowników i stwierdza, iż różnica pomiędzy podatkiem wynikającym z rocznego obliczenia a sumą zaliczek pobranych od stycznia do grudnia pobiera się z dochodu za marzec roku następnego. Różnicę tę, na wniosek podatnika - w tym wypadku najczęściej pracownika, a w przypadku emerytów i rencistów również z urzędu - pobiera się z dochodu za kwiecień roku następnego. W razie gdy stosunek uzasadniający pobór zaliczek ustał w styczniu lub w lutym, różnicę pobiera się z dochodu za miesiąc, za który pobrana została ostatnia zaliczka. Pobraną różnicę płatnicy wpłacają w proporcjach określonych w ust. 2 na PFRON i ZFRON łącznie z zaliczkami za te miesiące. Jeżeli z obliczenia rocznego wynika nadpłata, zalicza się ją na poczet zaliczki należnej za marzec, a jeżeli po pobraniu tej zaliczki pozostaje nadpłata, zwraca się ją podatnikowi gotówką. Zwrotu nadpłaty w gotówce dokonuje płatnik.
Taki przepis pozostawia do dyspozycji pracodawcy posiadającemu status ZPCh w ramach ZFRON 90 proc. wysokości podatków od wynagrodzeń pracowników.
W sytuacji, gdy pracownik ZPCh korzysta z ulg przewidzianych w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, wszelkich rozliczeń z właściwym urzędem skarbowym dokonuje samodzielnie i w takim wypadku urząd ten zobowiązany jest zwrócić mu ewentualną nadpłatę, mimo iż nie wpłynęły doń nigdy zaliczki na podatek dochodowy od takiej osoby.
Rozliczenie wpłat zaliczek na podatek dochodowy zakładu pracy chronionej (PIT-5 lub CIT-2), jak i zaliczek na podatek od wynagrodzeń (PIT-4) zakład zobowiązany jest dokonać zgodnie z zasadami ogólnymi do dnia 20 miesiąca następującego po miesiącu, w którym zaistniały zdarzenia powodujące powstanie takiego obowiązku. Oczywiście wpłaty dokonywane są z jednej strony na rzecz PFRON, z drugiej zaś dokonywana jest właściwa ewidencja środków na ZFRON.
Należy zwrócić uwagę, że wpłacie na oba fundusze podlegają należności ze zwolnień podatkowych. Takiemu obowiązkowi nie podlegają zwolnienia z wpłat z tytułu nie opodatkowanych należności budżetowych.
Podatek od towarów i usług
Najwięcej kontrowersji, a w konsekwencji również i orzeczeń NSA, dotyczy podatku VAT powstającego w zakładach pracy chronionej.
W myśl art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy, prowadzący zakład pracy chronionej jest zwolniony w stosunku do tego zakładu z wpłat do urzędu skarbowego z tytułu podatku od towarów i usług, z uwzględnieniem zasad określonych w odrębnych przepisach. Zasady określające rozliczenia z tytułu podatku VAT znalazły się w ustawie z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz.U. nr 11, poz. 50 z późn. zm.).
Zgodnie z art. 14a tej ustawy, zwalnia się prowadzącego zakład pracy chronionej od wpłat do urzędu skarbowego należności w zakresie działalności tego zakładu, z tytułu podatku od towarów i usług, stanowiącej różnicę między podatkiem należnym a naliczonym, w rozumieniu art. 19 ust. 1 i 2 ustawy o VAT. Wysokość kwoty zwolnienia wynika z art. 31 ust. 3 i określona została jako iloczyn liczby osób niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładzie na pełny etat oraz trzykrotności wynagrodzenia. Jeżeli kwota podatku należnego VAT jest wyższa od tego iloczynu (kwoty zwolnienia), różnicę tę zakład pracy chronionej zobowiązany jest przekazać na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Kwota zwolniona z podatku VAT pozostaje do dyspozycji zakładu. Nie jest on zobowiązany do tworzenia z zatrzymanych środków żadnych funduszy. Również ustawodawca w żadnym z przepisów nie narzuca sposobu wykorzystania tych środków. Nadwyżkę nad kwotą podatku VAT zwolnionego zakład odprowadza na rachunek PFRON. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż fakt odprowadzania nadwyżek podatku VAT na rzecz PFRON jest istotny dla zakładów starających się o subwencje. Subwencje takie, zgodnie z zasadami określonymi przez Zarząd PFRON w swoich uchwałach, sięgać mogą do wysokości 60 proc. wpłaconych na rzecz Funduszu środków z tytułu rozliczeń VAT.
Wykorzystywanie zakładów pracy chronionej jako pośredniczących w transakcjach handlowych stało się jedną z przyczyn proponowanych przez Ministerstwo Finansów zmian w zasadach rozliczania tego podatku przez ZPCh. Likwidacji miałyby ulec zwolnienia. W zamian za to zakłady otrzymałyby subwencję w wysokości iloczynu jednego średniomiesięcznego wynagrodzenia i liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych. Propozycja taka jest z pewnością korzystna dla zakładów nie osiągających zysku z działalności gospodarczej, bo w takich sytuacjach generalnie nie występuje nadwyżka VAT. Niekorzystnie odbiłoby się to natomiast na funkcjonowaniu firm, które osiągają znaczne dochody, a więc płacą również VAT w znacznej wysokości.
Z VAT-em, a właściwie z prawem do jego odliczenia z faktury VAT wystawionej przez zakład pracy chronionej, związane są liczne wyroki NSA oraz wykładnie Ministerstwa Finansów. Spowodowane to zostało przepisem par. 54 rozporządzenia ministra finansów z dnia 15 grudnia 1997 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz.U. nr 156, poz. 1024 z późn. zm.), w myśl którego nie stanowią podstawy do obniżenia podatku należnego oraz zwrotu różnicy podatku lub zwrotu podatku naliczonego faktury wystawione przez zakłady pracy chronionej, gdy faktury te nie zostały przez nabywcę zapłacone w formie pieniężnej za pośrednictwem banku. Wyjątkiem są w takiej sytuacji należności wynikające z faktury nie przekraczające 1000 lub 3000 euro (wysokość kwot związana z art. 3 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej - tj.. Dz.U. z 1990 r. nr 41, poz. 324 z późn. zm.).
Podstawą możliwości odliczenia podatku z faktury VAT wystawionej przez zakład pracy chronionej jest dokonanie zapłaty niezależnie od tego, czy odbiorcą takiej faktury jest nabywca posiadający status ZPCh, czy też statusu takiego nie posiadający. Przepis taki zmienia sytuację podatnika wynikającą z normy art. 19 ust. 3 ustawy o podatku od towaru i usług. Według tej normy podatnik ma prawo do obniżenia kwoty podatku należnego w miesiącu, w którym otrzymał fakturę albo w miesiącu następnym.
Na tle interpretacji wymienionych przepisów pojawiło się pytanie, czy nabywca faktury ZPCh, który dokonał zapłaty w terminie dłuższym niż przewidziany w art. 19 ust. 3 ustawy o VAT, na przykład po dwóch miesiącach, ma prawo do obniżenia VAT. W kilku orzeczeniach NSA oraz Ministerstwo Finansów stanęły na stanowisku, iż takie obniżenie podatku jest możliwe także po przekroczeniu terminu, o którym mowa w ust. 3 art. 19.
Sprawa ta skłania do szerszego spojrzenia na problemy związane z płatnościami za faktury wystawiane przez ZPCh. Będzie to problem narastający w związku ze zwiększaniem się liczby podmiotów posiadających taki status.
Składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne w zakładach pracy chronionej
Od 1 stycznia 1999 r. zaczął obowiązywać nowy system ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Bezsprzecznie system ten jest znacznie bardziej skomplikowany szczególnie dla osób niepełnosprawnych i zakładów pracy chronionej. Jednakże również i w tym zakresie ustawodawca stworzył zakładom pracy chronionej system obniżający koszty funkcjonowania. W miejsce jednolitej składki z tytułu ubezpieczenia społecznego wprowadzone zostały cztery rodzaje ubezpieczeń:
. ubezpieczenie emerytalne,
. ubezpieczenie rentowe,
. ubezpieczenie chorobowe,
. ubezpieczenie wypadkowe.
Wszystkie opisane niżej rozliczenia związane ze składkami dotyczą osób niepełnosprawnych zatrudnionych w zakładzie pracy chronionej. W stosunku do osób pełnosprawnych stosuje się zasady ogólne wynikające z ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.). W tym miejscu należy wspomnieć, iż zakłady pracy chronionej nie odprowadzają składki na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Zwolnienie to dotyczy tak osób niepełnosprawnych, jak i pracowników pełnosprawnych.
Tak, więc w zakresie ubezpieczenia emerytalnego połowę podstawy jego wymiaru (19,52 proc.) pokrywa w imieniu pracownika PFRON, druga, którą normalnie zobowiązany jest odprowadzać pracodawca, finansowana jest za niego przez budżet państwa.
W zakresie ubezpieczenia rentowego połowę podstawy jego wymiaru (13 proc.) pokrywa w imieniu pracownika pracodawca, przekazując te środki do ZUS - są to jedyne środki faktycznie przekazywane przez pracodawcę do ZUS z tytułu ubezpieczeń społecznych. Druga połowa składki, którą normalnie odprowadza pracodawca, finansowana jest przez budżet.
Ubezpieczenie chorobowe w wysokości 2,45 proc. podstawy wymiaru w imieniu pracownika opłacane jest przez PFRON, natomiast ubezpieczenie wypadkowe - 1,62 proc. podstawy wymiaru - zamiast pracodawcy płaci również PFRON. Stworzony przez ustawodawcę system dotacji wydaje się bardzo korzystny dla pracodawcy. Jednakże z punktu widzenia zasad rachunkowości jest niedopracowany i wymaga wyjaśnienia wielu wątpliwości.
W zakresie ubezpieczenia zdrowotnego zastosowanie mają przepisy ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. nr 28, poz. 153 z późn. zm.). Składka na ubezpieczenie zdrowotne obciąża w całości pracownika i wynosi 7,5 proc. postawy wymiaru. Składka ta podlega potrąceniu z zaliczki na podatek dochodowy pracownika, co oznacza, że nie wpływa ona na wysokość jego wynagrodzenia netto. W zakładzie pracy chronionej kwota ta zmniejsza wpływy na zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych z tytułu zaliczki na podatek dochodowy.
Zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych
Najistotniejsze dla przedsiębiorcy prowadzącego zakład pracy chronionej są zwolnienia z części VAT oraz zwolnienia z podatku dochodowego. Zwolnienie z podatku dochodowego jest jednak związane z wpłatami na PFRON oraz z wpłatami na stworzony w zakładzie zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych (ZFRON). Na funduszu tym gromadzone są znaczne środki i, jak wykazała ostatnia kontrola NIK, w zakresie wykorzystania tych środków pojawiają się komentarze rodzące niepotrzebne emocje.
Zgodnie z art. 33 ustawy prowadzący zakład pracy chronionej tworzy zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Dochodami tego funduszu są w szczególności:
. zwolnienia podatkowe w wysokości 90 proc.,
. dotacje i subwencje,
. wpływy z zapisów i darowizn.
Pracodawca zobowiązany jest do prowadzenia ewidencji dochodów i wydatków tego funduszu oraz prowadzenia rachunku bankowego dla wyodrębnionych środków z ZFRON w wysokości 10 proc. z przeznaczeniem ich na pomoc indywidualną dla niepełnosprawnych pracowników.
Środki ZFRON przeznaczone są na finansowanie rehabilitacji zawodowej i leczniczej oraz dodatkowe ubezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych. W wypadku zakończenia działalności przez zakład lub utratę przezeń statusu ZPCh nie wykorzystane środki ZFRON podlegają niezwłocznemu przekazaniu do PFRON. Dysponentem funduszu jest pracodawca, natomiast kontrolę nad jego wykorzystaniem sprawują urzędy skarbowe.
Uściślenie możliwości przeznaczenia środków ZFRON dokonane zostało przez ministra pracy i polityki socjalnej w rozporządzeniu z dnia 31 grudnia 1998 r. w sprawie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 1999 r. nr 3, poz. 22). Środki ZFRON, w myśl par. 2 tego rozporządzenia, mogą być przeznaczone m.in. na poradnictwo i szkolenia zawodowe, przygotowanie i odtwarzanie stanowisk pracy - w tym na zakup maszyn i urządzeń dla indywidualnych potrzeb osób niepełnosprawnych - na sfinansowanie robót budowlanych związanych z poprawą warunków pracy i rehabilitacji, na wyposażenie i dostosowanie pomieszczeń dla potrzeb niepełnosprawnych, sfinansowanie części kosztów nowoczesnych technologii, a także wydatki na podstawową i specjalistyczną opiekę medyczną oraz poradnictwo i usługi rehabilitacyjne, w tym koszty tworzenia, modernizacji, remontu i utrzymania bazy rehabilitacyjnej, socjalnej i wypoczynkowej. Ponadto środki te można przeznaczać na dodatkowe wynagrodzenia osób niepełnosprawnych, na koszty dowożenia i dojazdów do pracy, na koszty organizacji turnusów rehabilitacyjnych.
W rozporządzeniu znalazł się również szeroki wachlarz możliwości finansowania z ZFRON pomocy indywidualnej dla pracowników niepełnosprawnych.
Podstawą wykorzystania środków jest stworzony w zakładzie regulamin.
Przepisy ustawy i rozporządzenia określają zasady wykorzystania środków ZFRON. Nie można, więc czynić zarzutów pracodawcom, iż wykorzystują te środki zgodnie z obowiązującym prawem, nawet jeżeli opinia publiczna ma na ten temat inne zdanie. Natomiast urzędnicy organów państwowych powinni kontrolować prawidłowość wykorzystania tych środków, a jedynym kryterium tej kontroli powinny być przepisy prawa.
